ontstaan, evolutie & perceptie van zwarte piet
ontstaan, evolutie & perceptie van zwarte piet
(een niet uitputtend overzicht)
Rond 1850 was in Nederland de Gouden Eeuw ver weg. Het eens zo trotse land, de eerste moderne republiek, was na een tijd Franse overheersing weer teruggevallen tot een monarchie en onder de eerste Oranje-koning ook nog de helft van het grondgebied kwijtgeraakt. De tweede koning was vooral zwak en ziek, en van de juist gekroonde derde was de bijnaam Koning Gorilla, dat zegt genoeg. Het land leed verder onder een zeer grote staatsschuld.
In dezelfde tijd werd vanuit de rest van Europa (m.n. Engeland en Denemarken) grote druk op Nederland uitgeoefend om de slavernij af te schaffen. Nederland was met Spanje en Portugal het enige Europese land waar slavernij nog bestond. Maar in Nederland wilde men hieraan vasthouden omdat het refereerde aan de Gouden Eeuw. We waren groot en rijk geworden door voornamelijk de slavenhandel en het verlangen naar een nieuwe Gouden Eeuw was in deze barre tijden groot en daarvoor was slavernij onmisbaar en noodzakelijk. Bovendien: waar bemoeide het buitenland zich mee?
In deze context komt Jan Schenkman met zijn kinderprentenboek Sint Nicolaas en zijn Knecht. In Middeleeuwse folklore wordt Sinterklaas soms vergezeld door een duivel, zo de Goedheiligman met de ultieme slechtheid verbindend. Deze traditie houdt met de figuur Krampus tot op heden stand in Midden-Europa. Schenkman transformeert deze demon tot een beeld dat in onze collectieve herinnering ligt opgeslagen. De afbeeldingen van de door hem getekende knecht zijn namelijk rechtstreeks ontleend aan 17e eeuwse schilderijen waarin rijke handelaren en aristocraten zich in huiselijke kring hadden laten vereeuwigen, inclusief hun huisslaven, voornamelijk zwarte kinderen. Schenkman voorzag de knecht van Sinterklaas zelfs van precies dezelfde kleren als de slaven indertijd gedragen hadden: de kleding van de Spaanse adel, de tegenstander tijdens de 80-jarige Oorlog, een typisch staaltje sardonische Hollandse humor. Hij sloot hiermee direct aan bij het onder de bevolking levende terugverlangen naar de periode dat Nederland groot was geweest en iets betekend had op het wereldtoneel. āAls we maar vasthouden aan onze tradities komt het allemaal weer goed en worden wij weer een wereldmacht.ā Maar daar is wel de slavernij voor nodig!
Natuurlijk was dit standpunt niet vol te houden en tussen 1863 en 1914 schafte Nederland geleidelijk de slavernij af.
Rond 1900 krijgt de knecht de naam Zwarte Piet.
In 1930 verschijnt het opinieblad De Groene Amsterdammer met een themanummer over De Neger en het racistische karakter van Zwarte Piet en wordt gepleit voor afschaffing ervan, omdat, zo wordt gesteld, door de steeds groter wordende toestroom van zwarte Nederlanders uit de koloniƫn in de toekomst grote problemen rondom deze figuur zullen gaan ontstaan.
Eind 1944 is een groot deel van Nederland bevrijd en gaat men het Sinterklaasfeest vieren. De Amerikaanse bevrijder ziet de Zwarte Piet en is ontsteld en eist van Nederland dat zo lang Amerikaanse troepen in Nederland verblijven deze figuur niet meer ten tonele wordt gevoerd. Let wel: de Verenigde Staten was een door en door racistisch en gesegregeerd land waar bijvoorbeeld aparte delen van openbaar vervoer en stadsparken voor gekleurde mensen waren, maar zelfs voor hen ging Zwarte Piet te ver.
In 1945 wil de Canadese bevrijder bij monde van kolonel Tom Gilday het Sinterklaasfeest extra luister bijzetten en hij stelt legerjeeps ter beschikking om zo heel veel Sinterklazen tegelijk door de straten te kunnen laten rijden. De Nederlanders vinden dat laatste niet zoān goed idee, er is immers maar Ć©Ć©n Sinterklaas, en ze besluiten om juist meerdere Zwarte Pieten te gebruiken. Vanaf dan heeft Sinterklaas meer dan 1 knecht.
Vanaf midden jaren zestig wordt Zwarte Piet ontdaan van de eigenschappen van de duivel Krampus: de kettingen, de zak en roe en de (doods)bedreigingen aan stoute kinderen verdwijnen. Het wordt niet langer geaccepteerd dat "stoute kinderen in de zak gaan waar van hen in Spanje zeep wordt gemaakt".
Vanaf de jaren tachtig verdwijnen enkele zeer racistische aspecten van Zwarte Piet: hij is niet langer dom en spreekt geen koeterwaals met een Surinaams accent meer. In Sesamstraat spreekt Gerda Havertong zich in 1987 uit tegen Zwarte Piet. Haar pleidooi voor een Zwarte Sinterklaas haalt echter de uitzending niet.
Bedenkingen tegen het Sinterklaasfeest komen in die periode vooral uit links-alternatieve hoek en richten zich niet alleen tegen het racisme maar ook tegen de vercommercialisering.
Sinds een jaar of vijf zwelt de kritiek op de figuur van Zwarte Piet enorm aan en brokkelt de steun voor handhaving van Zwarte Piet langzaam maar zeker af, vooral omdat bij steeds meer mensen de schellen van de ogen vallen en ze zich realiseren dat wat in hun beleving altijd een volstrekt onschuldig kinderfeest is geweest, in werkelijkheid en in andermans ogen heel nare trekken blijkt te hebben, en voor veel zwarte Nederlanders (kinderen en volwassenen) een traumatisch gebeuren blijkt te zijn.
Anderen blijven krampachtig vasthouden aan de voorstelling van hun jeugd, toen alles nog simpel en onschuldig leek (maar achteraf gezien niet was). Alsof met de erkenning dat er raciale smetten op Zwarte Piet kleven hun de gelukkige kindertijd ontnomen wordt. Alsof ze met terugwerkende kracht zelf racisten zijn geworden. Alsof de verbinding met vroegere tijden, toen de wereld een stuk overzichtelijker was dan nu, doorgesneden wordt. Frappant genoeg psychologisch gezien dezelfde mind-set als die waarin Zwarte Piet was ontstaan: uit verlangen naar de Gouden Eeuw, en deze middels een symbool te doen herleven.
En net als in 1850 verbaast en ergert de rest van de wereld zich over de halsstarrigheid waarmee we een achterhaald en inmiddels als verkeerd te beschouwen fenomeen verdedigen.
Een vaak aangehaald argument is ādat het al zo lang geleden is, die slavernijā. Behalve dat er een vreemd soort paternalisme uit spreekt (āWij bepalen wel hoe anderen moeten denken en dingen moeten ervaren en verwerken.ā Daar heeft die ander dus blijkbaar zelf niks over te zeggen), is het gewoon niet waar. Kijk bijvoorbeeld hier hoe Tessa Leuwsha erover vertelt (begint na 14:30 minuten):
Om dichter bij huis te blijven. Dit is een foto van mij op schoot bij mijn overgrootmoeder. Zij is mogelijk (ik ken haar geboortejaar niet) nog in de slaventijd geboren. Dus: als ik de telg van een Surinaamse familie was geweest, had ik hier op de schoot gezeten van een vrouw die als slavin was geboren. Dat sluit precies aan op Leuwshaās verhaal.
Wanhopig worden zelfs allerlei verhalen verzonnen waaruit zou moeten blijken dat er geen verband bestaat tussen Zwarte Piet en slavernij (1 blik op het in dit artikel afgebeeld schilderij bewijst het tegendeel) en deze worden vervolgens massaal op de social media gepleurd, geliket en gedeeld. Deze verhalen blinken niet uit door logica of door kennis van de geschiedenis.
Een bekend verhaal dat tot minstens de jaren zestig teruggaat is dat de knecht zwart is omdat hij door de schoorsteen kruipt om in huizen te komen en door het roet in de schacht zwart geworden is. Het staat zelfs in een liedje: āZo zwart als roet.ā Inderdaad, ALS roet. Kort voor: alsof roet hem zwart heeft gemaakt. Deze zin sluit dus juist uit dat Piet zwart is door roet, want dan zou er hebben gestaan āzwart van roetā of āzwart door roetā. Bovendien verklaart het niet waarom Piet dikke rode lippen, kroeshaar en een Surinaams accent heeft. Het roetverhaal kan dus naar het rijk der fabelen verwezen worden, zoals trouwens het hele Sinterklaas-verhaal, behalve precies de oorsprong van Zwarte Piet: de zwarte kindslaaf uit onze Gouden Eeuw.
In een populair verhaaltje wordt Sinterklaas een Turkse bisschop genoemd, terwijl het na Sinterklaasā dood nog zeshonderd jaar zou duren voordat in Klein-AziĆ«, de standplaats van de historische Nicolaas, de eerste Turk verschijnt. Dat bij zoān gebrek aan historisch besef aan de rest van het verhaaltje geen waarde toegekend kan worden spreekt voor zich. Maar de ākrampachtigenā, die ook wel zien dat ze nog slechts een achterhoedegevecht voeren, slikken het als koek, en liken en delen er ongehinderd door enige feitenkennis op los.
Eng wordt het wanneer men degenen die de knecht van Sinterklaas willen ontdoen van de herinnering aan de slavernij waaronder hun familie tot aan overgrootouders gebukt is gegaan, toeroept dat ze, als onze tradities en gewoontes hun niet bevalt, moeten terugkeren naar hun eigen land. Dat is zo dom dat er geen zinnige reactie op te geven valt, tenslotte zijn ze al in hun eigen land. Vooral uit de mond van Limburgers (mijn eigen natuurlijke habitat) klinkt dat heel vreemd, want de gebieden in de West horen al tweehonderd jaar langer bij Nederland dan deze provincie. Er zal toch niet bedoeld worden dat alleen blanken Nederlander kunnen zijn?
In het verlengde daarvan wordt gesteld dat mensen die Zwarte Piet niet acceptabel vinden niet thuishoren in Nederland. Je hebt een andere mening, dus je hoort niet thuis in je eigen land? Hier wordt gezaagd aan de fundamenten van de democratie. Nu raken we aan een groep die de discussie rondom Zwarte Piet aangrijpt om te proberen de ākrampachtigenā in hun ultrarechtse, fascistoĆÆde kamp te trekken. Want deze tekst staat op de facebookpagina Nederland Mijn Vaderland, waar zo uitbundig gejuicht wordt elke keer wanneer een boot met vluchtelingen zinkt en er honderden mensen verdrinken. Niettemin wordt deze tekst gedeeld door āfatsoenlijkeā mensen, die blijkbaar de implicaties van de verzonden boodschap niet in de gaten hebben, maar nu wel langzaam in het web van grof onfatsoen, racisme en fascisme getrokken worden.
Vanuit die extreme hoek zal mogelijk aan de fundamenten van het Sinterklaasfeest gemorreld gaan worden. Wanneer namelijk over een paar jaar Nederland bij zinnen is gekomen en de knecht van Sinterklaas een voor iedereen aanvaardbare gestalte heeft gekregen, zal men dat in die kringen als een nederlaag beschouwen en het hele feest, dat volgens hun denkraam van de blanke man is afgepakt, in diskrediet brengen. Met de anti-katholieken aan hun zijde zullen ze de aanval openen op Sinterklaas zelf, immers een priester die kinderen aanmoedigt om op zijn schoot te gaan zitten en ervan geniet.
Het is verbazingwekkend om te observeren hoe mensen die het volgens eigen zeggen gaat om een leuk kinderfeestje te behouden (en dat is ongetwijfeld hun oprechte intentie) alles in het werk stellen om de werkelijkheid niet onder ogen te hoeven zien, en zo juist dat leuke kinderfeestje grandioos aan het verpesten zijn, over de ruggen van de kinderen om wie het zou gaan en over de ruggen van de nazaten van de slaven. Want de tijd terugdraaien naar 1965 kan niet. Echt niet.
oktober 2014
